توقیعات ائمه علیهمالسلامتاریخ توقیعات ائمه از زمان امام رضا علیه‌السلام شروع شده است. فهرست مندرجات۲ - امام رضا ( علیه‌السلام ) و امام جواد ( علیه‌السلام ) ۳ - امام جواد ( علیه‌السلام ) ۴ - امام هادی ( علیه‌السلام ) ۵ - زیارت ناحیه ۶ - امام حسن عسکری ( علیه‌السلام ) ۷ - توقیعات یاران ائمه ۸ - توقیع پایان غیبت صغرا ۹ - توقیع در عصر غیبت کبرا ۱۰ - توقیعات بدون تاریخ ۱۱ - پانویس ۱۲ - منابع ۱ - امام رضا ( علیه‌السلام )قدیم‌ترین مکتوب تاریخ‌دار امامان، در سال ۲۰۱ صادر شده و موضوع آن ولایت‌عهدی امام رضا علیه‌السلام است. در همین سال یک مکتوب در پاسخ به سؤال مأمون درباره موی منتسب به پیامبر‌اکرم [۲]
علی بن عیسی اربلی، کشف‌الغمة فی معرفة‌الائمه، ج ۳، ص ۱۲۹، چاپ هاشم رسولی محلاتی، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۸۱.
و در سال ۲۰۲ مکتوب دیگری در تأکید عهدنامه پیشین نگارش یافته است.۲ - امام رضا ( علیه‌السلام ) و امام جواد ( علیه‌السلام )مکتوبی در سال ۲۰۳ در پاسخ سؤالی دینی نگارش یافته که معلوم نیست از امام رضا صادر شده است یا از امام جواد علیهماالسلام. ۳ - امام جواد ( علیه‌السلام )سند آزادی یکی از شیعیان در سال ۲۱۳ به خط و مهر امام جواد علیه‌السلام، [۵]
محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، ص ۵۶۹، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
پاسخ سؤال شرعی علی بن حدید در همین سال به خط آن حضرت، و نامه مفصّل امام به علی بن مهزیار درباره حقوق شرعی و خمس و زکات در سال ۲۲۰ و وصیت آن حضرت مکتوبات تاریخ‌دار امام جواد می‌باشند.۴ - امام هادی ( علیه‌السلام )از امام هادی علیه‌السلام در سال ۲۲۸ نامه علی بن مهزیار، [۹]
محمد بن حسن صفّار قمی، بصائر‌الدرجات فی فضائل‌آل‌محمد، ص ۳۳۷، چاپ محسن کوچه باغی تبریزی، قم ۱۴۰۴.
در ۲۳۱ نامه علی بن محمد قاسانی، در ۲۳۲ نامه به علی بن بلال درباره انتصاب ابن عبدرَبِّه به وکالت امام [۱۱]
محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، ص ۵۱۳، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش
و نامه به ابوعلی بن راشد، در ۲۳۳ نامه محمد بن احمد بن ابراهیم، در ۲۳۸ نامه محمد بن فرج، در ۲۴۸ نامه ابراهیم بن محمد همدانی درباره اختلاف فارِس قزوینی و علی بن جعفر هُمانی دو وکیل حضرت که در آن علی بن جعفر تأیید شده، [۱۶]
محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، ص ۵۲۷، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
و در سال ۲۵۰ نامه به علی بن عَمرو قزوینی در لعن فارِس صادره شده که موضوع آن‌ها غالباً پرسش‌های فقهی بوده است.۵ - زیارت ناحیهزیارتی نیز در سال ۲۵۲، درباره شهدای کربلا نقل شده که در آن نام و احیاناً اوصاف شهدا آمده است، این زیارت یکی از زیاراتِ معروف به «زیارت ناحیه» است. [۱۸]
ابن طاووس، الاقبال بالاعمال الحسنه، ص ۵۳۷ـ۵۷۷، چاپ فضل‌الله نوری، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۲، چاپ افست ۱۳۶۷ ش.
[۲۰]
تستری، قاموس‌الرجال ج ۹، ص ۵۰۴.
[۲۱]
محمد احسانی فر، اعتبار سندی زیارت‌های ناحیه مقدسه، ص ۳۲ـ۶۷، علوم حدیث، سال ۸، ش ۴ (زمستان ۱۳۸۲).
تاریخ برخی از توقیعات را نیز با توجه به حوادث مطرح شده در آن (مثلاً قتل متوکل در ۲۴۷) می‌توان به دست آورد. [۲۲]
محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، ص ۶۰۷، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
۶ - امام حسن عسکری ( علیه‌السلام )در سال ۲۵۵ سهل بن زیاد از امام حسن عسکری علیه‌السلام درباره توحید و اختلاف شیعیان در موضوع جسم و صورت، پرسش کرده و امام پاسخ گفته است. [۲۴]
احمد بن علی نجاشی، فهرست‌اسماء‌مصنّفی‌الشیعه المشتهر ب رجال‌النجاشی، ص ۱۸۵، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
امام رسالة‌المقنعه را نیز در همین سال نوشته است که می‌توان آن را گونه‌ای توقیع خواند. [۲۵]
احمد بن علی نجاشی، فهرست‌اسماء‌مصنّفی‌الشیعه المشتهر ب رجال‌النجاشی، ص ۱۶۶، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۲۷]
علی بن محمد بیاضی، الصراط المستقیم الی مستحقی‌التقدیم، ج ۲، ص ۱۷۵، چاپ محمدباقر بهبودی، (تهران) ۱۳۸۴.
[۲۸]
ابن طاووس، الاقبال بالاعمال الحسنه، ص ۲۵، چاپ فضل‌الله نوری، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۲، چاپ افست ۱۳۶۷ ش.
[۲۹]
ابن طاووس، جمال‌الاسبوع بکمال‌العمل المشروع، ص ۲۲۵ـ۲۲۶، چاپ احمد شیرازی، تهران ۱۳۳۰، چاپ افست قم.
در همین سال آن حضرت صلواتی را بر عبدالله بن محمد عابد املا کرده است. [۳۰]
ابن طاووس، جمال الاسبوع بکمال‌العمل المشروع، ص ۴۸۴ـ۴۸۵، چاپ احمد شیرازی، تهران ۱۳۳۰، چاپ افست قم.
توقیعی نیز در سال ۲۵۶ از آن حضرت نقل شده است. در سال ۲۵۸، که امام در حبس مُعتَز عباسی بوده، نامه‌ای به ابوهاشم جعفری نگاشته که البته این تاریخ با عصر معتز (۲۵۲ـ۲۵۵) ناسازگار است و باید در تاریخ یا در نام خلیفه یا در هر دو تحریف رخ داده باشد. توقیعی نیز در نکوهش فضل بن شاذان نقل شده که به گفته ابوعلی احمد بن یعقوب بیهقی پس از مرگ فضل در سال ۲۶۰، صادر شده است. [۳۶]
محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، ص ۵۴۲ـ۵۴۳، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
(دیگر نامه‌های حضرت در این سال در کتاب‌های اصول کافی، الهدایة الکبری و کمال‌الدین آمده است [۳۸]
حسین بن حمدان خصیبی، الهدایة الکبری، ص ۳۴۲ـ۳۴۳، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
).برخی از توقیعات دیگر امام حسن عسکری علیه‌السلام با توجه به مطالب مطرح شده در آن، همچون قتل مهتدی در ۲۵۶ یا ولادت محمد بن هَمّام (ابن هَمّام اِسکافی) در ذیحجه ۲۵۸، قابل شناسایی است. [۴۱]
احمد بن علی نجاشی، فهرست‌اسماء‌مصنّفی‌الشیعه المشتهر ب رجال‌النجاشی، ص ۳۸۰، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۷ - توقیعات یاران ائمهخصیبی [۴۲]
حسین بن حمدان خصیبی، الهدایة الکبری، ص ۳۶۹، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱
[۴۳]
حسین بن حمدان خصیبی، الهدایة الکبری، ص ۳۷۱، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
[۴۴]
حسین بن حمدان خصیبی، الهدایة الکبری، ص ۳۷۳، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
توقیعات امام عصر را که در سال‌های ۲۶۰، ۲۶۳، ۲۶۸، ۲۷۱، ۲۷۳ صادر شده نقل کرده است.در زمان سفارت محمد بن عثمان بن سعید عَمْری، در سال ۲۸۱ توقیعی مشتمل بر صلوات بر پیامبر و آل وی و در سال ۲۹۰ توقیعی در توثیق محمد بن جعفر اسدی وکیل آن حضرت خطاب به صالح بن ابی صالح صادر شده است. در سال ۲۹۸ توقیعی از طریق حسین بن روح خطاب به علی بن احمد عقیقی برای رفع گرفتاری وی صادر شده که در آن سال، حسین بن روح از کارگزاران عَمْری بوده است. در زمان سفارت حسین بن روح، در ۳۰۵ توقیعی به روایت محمد بن نفیس، در ۳۰۷ توقیع محمد بن فضل موصلی، در ۳۰۷ و ۳۰۸ دو توقیع در پاسخ به مسائل شرعی محمد بن عبدالله بن جعفر حمیری و در ذیل آن زیارت آل‌یاسین، [۵۱]
احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، ج ۲، ص ۵۷۳، چاپ ابراهیم بهادری و محمدهادی به، قم ۱۴۱۳.
[۵۲]
احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، ج ۲، ص ۵۹۱، چاپ ابراهیم بهادری و محمدهادی به، قم ۱۴۱۳.
[۵۳]
احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، ج ۲، ص ۵۶۳، چاپ ابراهیم بهادری و محمدهادی به، قم ۱۴۱۳.
[۵۴]
احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، ج ۲، ص ۵۶۸، چاپ ابراهیم بهادری و محمدهادی به، قم ۱۴۱۳.
در ۳۱۲ توقیعی از سوی حسین بن روح، که در زندان مقتدر عباسی بوده، خطاب به محمد بن همام در لعن محمد بن علی شَلمَغانی و توقیعی در ۳۲۳، سال تناثُر نجوم، خطاب به علی بن بابویه ، (سال تناثر نجوم در کتاب نعمانی و مصادر غیبت آمده است [۵۷]
محمدجواد شبیری، نعمانی و مصادر غیبت، ص ۱۹۵ـ۱۹۷، انتظار، سال ۲، ش ۳ (بهار ۱۳۸۱).
) صادر شده است.۸ - توقیع پایان غیبت صغراپایان عصر غیبت صغرا با توقیعی خطاب به علی بن محمد سَمُری، آخرین نایب امام عصر، در ۳۲۸ یا ۳۲۹ اعلام شده است. ۹ - توقیع در عصر غیبت کبرادر عصر غیبت کبرا دو توقیع خطاب به شیخ مفید، در ۴۱۰ و ۴۱۲، گزارش شده است. [۶۰]
احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، ج ۲، ص ۵۹۶ـ۶۰۳، چاپ ابراهیم بهادری و محمدهادی به، قم ۱۴۱۳.
۱۰ - توقیعات بدون تاریختوقیعات بسیاری نیز هست که تاریخ آن‌ها روشن نیست، ولی با عنایت به قرائنی می‌توان دریافت که برخی از آن‌ها در اوایل غیبت صغرا و در دوران وکالت عثمان بن سعید عَمْری صادر شده است؛ مثلاً در چند توقیع، محل صدور آن شهر سامرا (سرّمن رَأی، عسکر) ذکر شده و چون عثمان بن سعید مدتی بعد از وفات امام حسن عسکری علیه‌السلام از سامرا به بغداد مهاجرت کرد و از آن پس بغداد مرکز استقرار نایبان امام زمان شد، زمان صدور این توقیعات اوایل عصر غیبت امام عصر علیه‌السلام بوده است. ۱۱ - پانویس۱۲ - منابعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «توقیع»، شماره۴۰۵۸. رده‌های این صفحه : توقیعات | حدیث شناسی
|